Romeins recht

Voor Romeins recht bestaan er verschillende goede sites. Ook daarom blijft de informatie hier beknopt. Aan de orde komen de geschiedenis van het Romeinse recht, de inhoud en opbouw ervan, de bronnen en literatuur, inclusief vertalingen, en tot slot verwijzingen naar sites met meer informatie. Er is een kleine sectie over Byzantijns recht.

Geschiedenis van het Romeinse recht

Het vroegste Romeinse recht is in nevelen gehuld. In de achtste eeuw voor Christus bestond Rome al, een stad waar Etrusken woonden. De eerste bekende bron van het Romeinse recht zijn de Twaalf Tafelen uit het midden van de vijfde eeuw, geschreven in vroeg Latijn. Rome werd na de koningstijd geregeerd door consuls en de senaat. Slechts weinigen hadden kennis van het recht eer de Twaalf Tafelen enige rechtszekerheid brachten. Leden van gegoede families, met name patriciërs en senatoren, gaven desgevraagd juridisch advies. De senaat stelde zelf of op voorstel van consuls wetten vast. Over de periode van de Late Republiek (2e en 1e eeuw v. C.) is meer bekend. De praetor gaf ieder jaar een edict uit waarin hij vaststelde hoe hij recht zou laten spreken. Ook de censoren hadden een juridische taak, het toezicht op de zeden. Uit de pleitredes en brieven van Cicero ontstaat een beeld van de rechtspraak. Kenners van het recht gingen boeken schrijven. Inmiddels was Rome allang van een stadstaat uitgegroeid tot een wereldrijk.

Het Romeinse theater te Orange

Het Romeinse theater te Orange met een standbeeld van keizer Augustus

In de Keizertijd kwamen er grote juristen op, die in dienst van de keizer stonden. Beroemde namen waren Ulpianus, Papinianus, Paulus en Julianus. Van de jurist Gaius is een inleidend leerboek, de Instituten, geheel overgeleverd. De brieven van gouverneur Plinius bieden een blik op rechtsvragen die hij aan de keizer voorlegde. Het edict van de praetor werd voorgoed vastgelegd. Keizer Theodosianus poogde met zijn Codex orde te scheppen in het recht. In de verwarring van het Laat-Romeinse Rijk deed keizer Justinianus begin zesde eeuw een poging om rechtseenheid te scheppen door keizerlijke decreten te laten verzamelen en op samenhang te schiften. Dit werd uitgewerkt in een nieuwe Codex. Later volgden nog Novellen, zijn eigen wetten. Bovendien liet hij een geordende bloemlezing uit de klassieke Romeinse juristen samenstellen, de Digesten. Voor het rechtsonderwijs schreef hij zijn eigen Instituten voor, die deels voortbouwen op het leerboek van Gaius. De Justiniaanse codmpilatie is de basis voor de nieuwe bestudering en bewerking van het Romeinse recht in de Middeleeuwen.

Het Romeins recht is eerst en vooral privaatrecht, recht van en tussen burgers. Daarnaast is in verhouding het staatsrecht en het volkerenrecht van minder belang. Het Romeins recht houdt zich bezig met de verhoudingen tussen personen, met hun rechtshandelingen, met de rechten die zij over goederen uitoefenen. Rechtspersonen waren vooral de vaders van families, die letterlijk pater familias waren. Over hun vrouwen, kinderen en slaven oefenden zij grote macht uit. Een belangrijk element was verder het procesrecht. Kende het oudere recht een overdaad aan strikt na te volgen procesformules, in een latere fase kon men verschillende acties instellen. Vaak was het dan de vraag welke actie precies. De partijen in een proces traden zelf op, terwijl de rechter pas aan het eind van een zaak in actie kwam. Er waren geen rechtbanken zoals nu. In grote staatsprocessen zoals Cicero die voerde, was de rol van de advocaat meer die van redenaar dan die van een advocaat in moderne zin.

Aan het Romeinse recht valt de gedetailleerde en toch beknopte wijze op waarmee men op problemen ingaat. Vele zaken bekijkt men aan de hand van een casus, een concreet geval, zie de voorbeelden. Men heeft het niet in abstracto over schade, maar over een wagen die iemand dodelijk raakt op het Capitool (vergelijk D. 9.2.52.2). De casuïstiek is belangrijker dan een strikte systematiek, al heeft men later vaak geprobeerd om het Romeinse recht systematisch in te richten. De beroemde juristen schreven over verschillende juridische onderwerpen of over het edict van de praetor. Het erfrecht vormt de eigenlijke kern van het Romeinse recht. Familierecht, zaken- en goederenrecht, en het verbintenissenrecht zijn naast het procesrecht de andere grote deelgebieden. Het juridisch gehalte van het Romeinse recht is dusdanig dat het juristen in vele tijden en werelddelen diepgaand heeft beïnvloed. Ook kende men vanwege de Romeinse geschiedenis een groot prestige eraan toe.

De bronnen van het Romeinse recht

De tijd heeft veel oude bronnen verloren laten gaan. Geleerden spreken over bronnen voor Justinianus en over de bronnen die Justinianus in de zesde eeuw heeft gecodificeerd. De Twaalf Tafelen zijn gereconstrueerd uit de werken van latere juristen. Op dezelfde manier is het praetorisch edict overgeleverd en gereconstrueerd. In de Codex van Justinianus zijn de eerdere keizerlijke decreten bewerkt en geharmoniseerd. Dankzij de opschriften weten we wie de decreten heeft uitgevaardigd. De Digesten of Pandekten zijn samengesteld uit een bronnenverzameling rond de grote klassieke juristen. Dankzij de opschriften bij iedere lex of wet is bekend uit welke juristen men heeft geselecteerd en welke werken zij schreven. De wetten zijn geordend per onderwerp, in tituli. De verschillende titels van de Digesten zijn geordend in 50 boeken, libri. In 2001 kwam een Nederlandse vertaling van de Digesten gereed, en tussen 2005 en 2010 is de Codex Justinianus in het Nederlands vertaald.

Justinianus – tekstversies bij The Latin Library

Digestae Iustiniani

  • Iustiniani Digestae, Theodor Mommsen en Paul Krueger (ed.) (Berlijn 1882; editio minor) – vele herdrukken – online in het Internet Archive (5e dr., Berlijn 1888)
  • Digesta Justiniani Augusti, P. Bonfante et alii (ed.) (2 dln., Milaan 1908-1931)

Vertalingen (selectie):

  • Digesten, J.E. Spruit, K.E.M. Bongenaar en R. Feenstra (ed.) (5 dln., Den Haag-Zutphen 1994-2001; Corpus Iuris Civilis. Tekst en vertaling, II-VI)

Engels:

  • The Digest of Justinian, Alan Watson (ed.) (4 dln., Philadelphia, PA, 1985) – ook alleen vertaling in twee delen (1997)
  • online: The Digest of Justinian, Charles Henry Monro en William Warwick Buckland (ed.) (2 dln., Cambridge, 1909): deel 1, deel 2 (Internet Archive)

Frans:

  • Les cinquante livres du Digeste, Dominique Gaurier (ed.) (3 dln., Paris 2017), met ook Lenels reconstructie van het Edictum perpetuum
  • H. Hulot et alii, Les cinquante livres du Digeste (…) (Metz-Paris 1803; reprint Aalen 1979), online, Histoire du Droit

Duits:

  • R. Knütel, O. Behrends (eds.), Corpus Iuris Civilis. Text und Übersetzung. Digesten (Heidelberg 1997-) – gevorderd tot boek 34 (Band 5 (2012))

Spaans:

  • El Digesto de Justiniano, A. d’Ors et alii (3 dln., Pamplona 1968-1975).

Italiaans:

  • Iustiniani Augusti Digesta sive Pandectae, S. Schipani, L.Lantella, A. Petrucci et alii (eds.), online database (Università La Sapienza, Rome / CNR, Pisa)

Voor de Digesten kan men ook terecht in de Latin Library van het Packhard Humanities Institute, eventueel handig voor vergelijking via de concordanties met een selectie aan andere teksten. De tekst van de editio maior van Mommsen (Berlijn 1868-1870) kan online doorzocht worden in het Corpus Corporum (Universität Zürich). Voor de Digesten is er in 2020 een relationele database gemaakt door Marton Ribary die men kan downloaden en zelf installeren.

Institutiones Justiniani

Iustiniani Institutiones, Paul Krüger (ed.) (Berlijn 1872; editio stereotypa; online, Internet Archive (5e dr., Berlijn 1888)

Vertalingen:

  • Instituten, door J.E. Spruit, K.E.M. Bongenaar en R. Feenstra (Den Haag-Zutphen 1993; 2e dr., 2007)
  • De Instituten van Iustinianus, door A.C. Oltmans (4e dr., Haarlem 1967)
  • Justinian’s Institutes, P. Birks en G. McLeod (London 1987)
  • Institutes de Justinien, P. Cocatre-Zilgien en J.P. Coriat (Parijs 2021)
  • Corpus Iuris Civilis. Die Institutionen. Text und Übersetzung, R. Knütel en O. Behrends (4e dr., Heidelberg, etc., 2013)
  • Las Instituciones de Justiniano, F. Hernández-Tejero Jorge (Granada 1998) 
  • Istituzioni di diritto romano. B. Testi, E. Nardi (Milaan 1975)
  • enkele oudere Engelse vertalingen zijn online raadpleegbaar, die van T.C. Sandars (Chicago 1876); J.T. Abdy en Bryan Walker (Cambridge 1876), Internet Archive
  • Institutes de l’empereur Justinien, H. Hulot (Metz-Paris 1806), online, Histoire du Droit

Novellae

  • Novellae, R. Schöll en G. Kroll (ed.) (Berlijn 1895 – online in het Internet Archive; 5e dr., 1928; herdruk 1954)

Vertalingen:

  • Novellae, J.E. Spruit et alii (3 dln., Amsterdam 2011; Corpus Iuris Civilis. Tekst en vertaling, X-XII)
  • Fred H. Blume, Introduction [and translation] of Justinian’s Novels (University of Wyoming)
  • The Novels of Justinian. A complete annotated English translation, D. Miller en P. Sarris (2 vol., Cambridge, etc., 2018-2019)
  • Frans: Corps du droit civil en latin et en français: Code et Novelles de Justinien (…), H. Hulot et alii (3 vol., Metz-Paris 1806), online, Histoire du Droit

Codex Iustinianus

  • Codex Iustinianus, Paul Krüger (ed.) (Berlijn 1877; editio stereotypa online, Internet Archive (5e dr., Berlijn 1892)

Vertalingen:

  • Codex Iustinianus, J.E. Spruit., J.M.J. Chorus and L. de Ligt (3 dln., Amsterdam 2005-2010; Corpus Iuris Civilis. Tekst en vertaling, VII-IX)
  • Fred H. Blume, The annotated Justinian Code, (University of Wyoming), herzien door Bruce Frier, The Codex of Justinian. A New Annotated Translation, with Parallel Latin and Greek Text (3 dln., Cambridge. etc., 2016)
  • Frans: Corps du droit civil en latin et en français: Code et Novelles de Justinien (…), H. Hulot et alii (3 vol., Metz-Paris 1806), online, Histoire du Droit

Heino Speer brengt op Corpus Iuris Civilis: Gliederung verschillende versies van het CIC, inclusief de 19e-eeuwse Duitse vertaling [Das Corpus Iuris Civilis in’s Deutsche übersetzt, Karl Eduard Otto et alii (eds.) (7 dln., Leipzig 1830-1833)], en tevens concordanties voor de Digesten en de Codex, en bovendien een alfabetische lijst van initia. Het Repertorium utriusque iuris van Denis Muzerelle biedt een online overzicht van de indelingen van het Romeinse en middeleeuwse canonieke recht, handig ook voor de identificatie van teksten.

Amanuensis is een programma om op computers of smartphones Romeinsrechtelijke teksten te onderzoeken, gebaseerd op het corpus samengesteld door Josef Menner (Linz).; de interface biedt vele talen, ook het Nederlands. Men vindt hierin het Corpus Iuris Civilis, de Instituten van Gaius, de Codex Theodosianus en zelfs enige nog latere teksten; sinds kort kan men hierin ook het woordenboek van Heumann en Seckel doorzoeken.

Een soms als niet zo betrouwbaar beschouwde Engelse vertaling door Samuel P. Scott van onder andere de Twaalf Tafelen, Digesten, Codex, Novellen, de Instituten van Gaius en van Justinianus kan men online raadplegen: The Civil Law, including the Twelve Tables… (17 dln., Cincinnati 1932). Meer over vertalingen valt te lezen in een bijdrage uit 2011 op mijn blog.

De Instituten, Codex, de Digesten en de Novellae zijn in het Spaans vertaald door Ildefonso L. García del Corral, Cuerpo del derecho romano a doble texto (…) (6 vol., Barcelona 1889-1898; herdruk Valladolid 1988), online, Biblioteca Juridica Virtual (UNAM, Ciudad de México).

Praejustiniaanse rechtsbronnen

Fontes Iuris Romani anteiustiniani [FIRA], C. Ferrini, G. Baviera en S. Riccobono (ed.) (2 dln., Florence 1909; 2e dr., 3 dln., Florence 1940-1943; herdr. 1964-1968) – vertalingen met veel teksten uit FIRA in: Het erfdeel van de klassieke Romeinse juristen, J.E. Spruit en K.E.M. Bongenaar (4 dln., Zutphen 1982-1987).

Otto Lenel, Palingenesia iuris civilis I-II (Leipzig 1889; online, deel 1 en deel 2, Internet Archive) – herdruk 1961 met aanvullingen door L.E. Sierl; herdr. Rome 2000

Otto Lenel, Das Edictum perpetuum. Ein Versuch seiner Wiederherstellung (3e dr., Leipzig 1927, online, Internet Archive; herdr. Aalen 1956, 1974, 2010 (met cd-rom)).

De bloemlezing van P.F. Girard, Textes de droit romain, F. Senn (ed.) (5th ed,, Strasbourg 1923; online, Gallica) bevat de nodige wetgeving en andere teksten van vóór Justinianus. Er bestaat een oudere Franse vertaling van een aantal vroege juridische teksten, Le Trésor de l’ancienne jurisprudence romaine (…), H. Hulot e.a. (Metz -Paris 1811; reprint Aalen 1979), online, Histoire du Droit.

Codex Theodosianus

  • Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis (…) et leges novellae ad Theodosianum pertinentes, Th. Mommsen en P. Meyer (ed.) (2 dln., Berlijn 1905; laatste herdruk 1971), online, The Latin Library; deel 2, Internet Archive – online in Grenoble
  • ed. Paul Krüger (Berlin 1923-1926), alleen boeken I-VIII, online, Hathi Trust Digital Library (U.S. proxy noodzakelijk)

Er was een online versie van boek 1-8 bij het Projet Volterra (Londen) en in het Internet Archive, en verder de online versie te Lille van de editie door Jacques Godefroy (6 dln., Leipzig 1736-1745).

Vertaling:

  • The Theodosian Code…, Cl. Pharr (Princeton 1952)
  • Le code Théodosien, S. Crogiez-Pétrequin (Turnhout 2009)

Gaius

  • Gaii Institutiones, G. Studemund en P. Krüger (ed.) (7e dr., Berlijn 1923) – online, The Latin Library, zie ook deze doorzoekbare versie bij Intratext
  • M. David en H.L.W. Nelson (Leiden 1948)
  • Gaius, Institutiones, U. Manthe (ed. en vert.) (Stuttgart 2004)

Vertalingen (selectie):

  • W.M. Gordon en O.F. Robinson, The Institutes of Gaius (Londen 1988)
  • De Instituten van Gaius door A.C. Oltmans (3e dr., Haarlem 1967)
  • De Instituten van Gaius, J.E. Spruit en K.E.M. Bongenaar (Zutphen 1982; 2e dr., 1994)
  • Le Istituzioni di Gaio, M. Balzarini (Turijn 1998; 2e dr., 2000)
  • Gaius, Institutes, J. Reinach (Paris 1950, herdruk 1979)

Allerlei Romeinse wetten en edicten zijn recent opnieuw kritisch uitgegeven:

  • Roman statutes, Michael H. Crawford (ed.) (2 dln., Londen 1996).
  • Die Gesetze der frühen römischen Republik. Text und Kommentar, Dieter Flasch (ed.) (Darmstadt 2004).
  • Leges Populi Romani, CNRS/Université Paris-I – een project voor een database met zo’n 900 Romeinse wetten, met een zeer nuttige bibliografie

Online zijn er behalve de bronnen van het Justiniaanse recht ook verschillende andere beschikbaar:

Voor de Twaalf Tafelen is er de nieuwe editie en vertaling La Loi des XII tables. Édition et commentaire, M. Humbert (ed.) (Rome 2018). Senatusconsulta zijn het onderwerp in Edoardo Volterra, Materiali per una raccolta dei senatusconsulta (753 a.C. – 312 d.C.), A. Terrinoni en P. Buongiorno (eds.) (Rome-Münster 2018).

In de DigilibLT: Biblioteca digitali di testi latini tardoantichi (Università di Piemonte Orientale) kan men verschillende laatantieke juridische teksten lezen en na registratie ook downloaden als PDF of TEI-bestand (zoekscherm Italiaans en Engels). Er is een handzaam overzicht in PDF van de beschikbare bronnen en de gebruikte edities (onder andere veel uit FIRA II).

De beroemde Codex Florentinus van de Digesten, een zesde-eeuws handschrift met een bewogen geschiedenis, komt aan de orde bij de ontwikkeling van het middeleeuwse recht.

Enige woordenboeken:

  • Oxford Latin Dictionary (Oxford 1968-1976) – met veel aandacht voor juridische termen.
  • Heumann, H.G., en E. Seckel, Handlexikon zu den Quellen des römischen Rechts (4e dr., Jena 1907; herdruk Graz 1971; editie 1926 online (Universidad Sevilla, PDF, 80 MB) – wie teksten echt wil lezen, houdt Heumann-Seckel bij de hand.
  • Dunand, J., Lexique de droit romain (Brussel 2006).
  • Ankum, J.A., en A.S. Hartkamp, Romeinsrechtelijk handwoordenboek (Zwolle 1973).
  • De Koninck, C., Glossarium van Latijnse en Romeinse rechtstermen (2e dr., Antwerpen-Apeldoorn 1997).
  • IusPublicum. Lessico giurisprudenzial del diritto pubblico Romano, Franco Vallocchia, Università La Sapienza, Rome – een woordenboek voor het Romeinse publiekrecht
  • Pinkster, H. (red.), Woordenboek Latijn-Nederlands (Amsterdam 1998) – tegen betaling ook online raadpleegbaar.
  • Logeion, University of Chicago – online Griekse en (middeleeuws) Latijnse woordenboeken, inclusief dat van Pinkster, gemaakt in verband met Perseus under Philologic, ontsproten aan de Perseus Digital Library met teksten uit de klassieke Oudheid.

Daarnaast kan het bijvoorbeeld handig zijn om de Thesaurus van de Biblioteca Iuris Antiqui, een project van Nicola Palazzolo, te raadplegen, met meer dan tienduizend juridische termen.

Literatuur

Er vallen veel titels te noemen. Eerst enige boeken die niet alleen voor juristen zijn bedoeld:

  • Crook, J.A., Law and life in Rome (2e dr., Londen-Ithaca, NY, 1978) – zeer leesbaar.
  • Watson, Alan, The spirit of Roman law (Atlanta, GA, 1995).
  • Bürge, Alfred, Römisches Privatrecht (Darmstadt 1999) – vanuit het procesrecht geschreven.
  • Julen Extabe (ed.), A cultural history of law in Antiquity (Londen 2018).
  • Roman law and the idea of Europe, Kaius Tuori and Heta Björklund (eds.) (Londen, etc., 2019; online) – deze bundel gaat in op de veranderende historiografie in de 20e eeuw

Sommige keuzes zijn traditioneel bepaald. Voor de “externe” geschiedenis:

  • Spruit, J.E., Bibliografie Romeins recht. Wegwijzer tot de bronnen, hulpmiddelen en literatuur (Zutphen 1988).
  • Spruit, J.E., Enchiridium. Overzicht van de geschiedenis van het Romeinse privaatrecht (3e dr., Deventer 1992).
  • Wieacker, Franz, Römische Rechtsgeschichte 1, Einleitung, Quellenkunde. Frühzeit und Republik (München 1988); 2, Die Jurisprudenz vom frühen Prinzipat bis zum Ausgang der Antike im weströmischen Reich und die oströmische Rechtswissenschaft bis zur Justinianischen Gesetzgebung : ein Fragment, J.G. Wolf (ed.) (München 2006).
  • Wenger, Leopold, Die Quellen des römischen Rechts (Wenen 1953).
  • Schulz, Fritz, History of Roman legal science (2e dr., Oxford 1953) – Duits: Geschichte der römischen Rechtswissenschaft (Weimar 1961; herdr. Leipzig 1975).
  • Jolowicz, H., en B. Nicholas, A historical introduction to the study of Roman law (3e dr., Cambridge, etc., 1972).
  • Liebs, Detlev, Die Jurisprudenz im spätantiken Italien (Berlin 1987).
  • Tellegen-Couperus, Olga, A short history of Roman law (2e dr., Londen-New York 1993) – eerder als Korte geschiedenis van het Romeinse recht (Deventer 1990).
  • Fögen, Marie Theres, Römische Rechtsgeschichten. Über Ursprung und Evolution eines sozialen Systems (Göttingen 2002).
  • Zwalve, W.J., Beknopte geschiedenis van het Romeins recht (Den Haag 2004).
  • Lampas, tijdschrift voor nederlandse classici 26/5 (1993) – special over vertalen en Romeins recht; de jaargangen 1 (1968) tot en met 47 (2014) van Lampas zijn te vinden op Lampas Online (Tresoar, Leeuwarden)
  • Johnston, David (ed.), The Cambridge Companion to Roman Law (Cambridge, etc., 2015) – essays over Romeins recht.
  • Du Plessis, Paul, Clifford Ando en Kaius Tuori (eds.), The Oxford Handbook to Roman Law and Society (Oxford, etc., 2016).
  • New frontiers. Law and society in the Roman world, Pau; du Plessis (ed.) (Edinburgh 2013; online) – een bundel artikelen die een idee geven van de reikwijdte van het romeinse recht
  • Roman law and maritime commerce, Peter Candy and Emilia Mataix Ferrándiz (eds.) (Edinburgh 2023) – ook deze bundel artikelen brengt recht en samenleving bij elkaar
  • The Cambridge Comparative History of Ancient Law, Caroline Humfress, David Ibbetson en Patrick Olivelle (eds.) (Cambridge, etc., 2024)

Over de “inwendige” geschiedenis zijn er talloze handboeken verschenen. Denk alleen aan de vele Duitse werken der “Pandektistik” (Britz, Dernburg, Vangerow, Windscheid)! Hier enige titels:

  • Mommsen, Theodor, Römisches Staatsrecht (Berlijn 1877; herdr. Graz 1971).
  • Bleicken, Joachim, Die Verfassung der römischen Republik (7e dr., Paderborn 1995).
  • Ulrike Babusiaux, Christian Baldus, Wolfgang Ernst et alii (eds.), Handbuch des Römischen Privatrechts (2 dln., Tübingen 2023) – veel meer dan alleen de opvolger voor de handboeken van Kaser
  • Kaser, Max, Das Römische Privatrecht (2 dln.: I, 2e dr., München 1971; II: 2e dr., München 1975)
  • Kaser, Max, Römisches Privatrecht, Rolf Knütel (ed.) (17e dr., München 1989) – ook als Romeins privaatrecht, vertaling F.B.J. Wubbe (2e dr., Zwolle 1971).
  • Kaser, Max, Das römische Zivilprozessrecht (München 1966) – 2e dr., bewerkt door Karl Hackl (München 1997).
  • Oven, J.C. van, Leerboek van Romeinsch privaatrecht (3e dr., Leiden 1948).
  • Schulz, Fritz, Classical Roman law (Oxford 1961; herdruk Aalen 1992).
  • Feenstra, Robert, Romeinsrechtelijke grondslagen van het Nederlands privaatrecht (4e dr., Leiden 1984).
  • Spruit, J.E., Cunabula iuris (Deventer 2001).
  • Waelkens, Laurent, Civium causa : handboek Romeins recht (Leuven 2003).

Er bestaan uiteraard over afzonderlijke romeinsrechtelijke teksten allerlei studies, hier enkele recente werken over de belangrijkste teksten:

  • Ernest Metzger, A Companion to Justinian’s Institutes (Londen 1998, 2002).
  • A.J.B. Sirks, The Theodosian code: a study (Friedrichsdorf 2007).
  • José María Coma Fort, Codex Theodosianus: historia de un texto (Madrid 2014) – ook online (Universidad Carlos III de Madrid; PDF, 3,8 MB).
  • Interpretare il Digesto. Storia e metodi, Dario Mantovani en Antonio Padoa Schioppa (eds.) (Pavia 2014).
  • Le Istituzioni di Gaio: avventure di un bestseller. Trasmissione, uso e trasformazione del testo, Ulrike Babusiaux en Dario Mantovani (eds.) (Pavia 2020; online (PDF))
  • Jakob Fortunat Stagl, Der Tempel der Gerechtigkeit. Zur Morphologie und Hermeneutik der Pandekten (Leiden-Boston, 2023; online)

Sommige publicatiereeksen zijn deels of geheel online toegankelijk in open access:

Belangrijke tijdschriften over Romeins recht zijn:

Sites

Ten eerste hier een aantal bibliografieën:

Er zijn vele andere sites:

In de volgende databases komen zowel specifieke (categorieën) personen als specifieke juridische kwesties en aspecten in beeld:

  • Trials in the Late Roman Republic – een database gebaseerd op Michael Alexander’s Trials in the Roman Republic 149 BC to 50 BC (1990. 2e ed., 2007) en door hem, Tracy Deline en Federico Russo uitgebreid
  • Infames Romani, Clément Bur, PoolCorpus, Institut National Universitaire Champollion (Albi-Rodez-Castres) – een prosopografische database met personen rond infamia tussen 312 v.Chr. en 96 n.Chr. op basis van Bur’s proefschrift La citoyenneté dégradée : une histoire de l’infamie à Rome (312 av. J.-C. – 96 apr. J.-C.) (Rome 2018)
  • Roman Bastards Database. Maria Nowak en Małgorzata Krawczyk, Uniwersytet Warszawski – een database met informatie over illegitieme kinderen gedurende het vroege Romeinse keizerrijk
  • Digital Prosopography of the Roman Republic (DPRR), King’s College, Londen
  • Prosopographia Imperii Romani (PIR), Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften – een databaseversie van dit biografische lexikon voor de eerste drie eeuwen van het Romeinse keizerrijk
  • Paul Weaver, Repertorium familiae Caesarum et libertorum Augustorum (2004), Universität Köln
  • Tribuns de la plèbe, Thibaud Lanfranchi – een database met tribuni plebis van 493 tot 287 v.C., en ook plebiscieten vanaf 287 v.C.; zie verder zijn studie Les tribuns de la plèbe et la formation de la République romaine, 494-287 avant J.-C. (Rome 2015)

Enkele algemene websites over de klassieke Oudheid:

Byzantijns recht

Het Romeinse recht leefde verder in het Oost-Romeinse Rijk tot 1453. De omvang van dit rijk wisselde, maar het omvatte langere tijd grote gedeelten van Oost-Europa en Klein-Azië. Dankzij dit rijk werden teksten van klassieke Romeinse juristen en keizerlijke wetgeving overgeleverd. Hieronder geef ik – met dank aan Daphne Penna (Groningen) – enige informatie over recente inleidingen en de belangrijkste bronnen.

Enkele moderne inleidingen:

  • R. Meijering en D. Penna, A sourcebook on Byzantine law. Illustrating Byzantine law through the sources (Leiden-Boston 2022) – ook online, met een bibliografie in open access
  • N. van der Wal en J.H.A. Lokin, Historiae graeco-romani iuris delineatio. Les sources du droit byzantin de 300 à 1453 (Groningen 1985)
  • S. Troianos, Οι Πηγές του Βυζαντινού Δικαίου (2. ed., Athene 2011) – P. Buongiorno (vert.), Le fonti del diritto bizantino (Turijn 2015); D. Simon en S. Neye (vert.), Die Quellen des byzantinischen Rechts, Berlijn-Boston 2017)
  • J.H.A. Lokin en B.H. Stolte (eds.), Introduzione al diritto bizantino. Da Giustiniano ai Basilici (Pavia 2011)
  • B.H. Stolte, ‘Byzantine Law: The Law of the New Rome’, in: H. Pihlajamäki, M.D. Dubbe and M. Godfrey (eds.), The Oxford Handbook of European Legal History (Oxford 2018) 229–248.

Twee recente artikelen bevatten veel bibliografische informatie:

  • Th.E. van Bochove, A Bibliography of Byzantine Law, A: Books on Byzantine Law, New, Revised and Augmented Edition – gepubliceerd op Academia.edu, januari 2021
  • Th.E. van Bochove, Bibliography of Byzantine Law, B: Articles on Roman and Byzantine Law, History and Culture – een nieuwe versie op Academia.edu, juni 2021

De Basilica is een vertaling en bewerking van de justiniaanse rechtsbronnen met belangrijke scholia, glossen. Bij de online versie is een bibliografie door Th. van Bochove een nieuwe praefatio door B.H. Stolte, beide in open access.

  • G.E. en C.G.E. Heimbach et alii (eds.), Basilicorum Libri LX (8 dln., Leipzig 1833-1897) – dln. 1-7 online, Hathi Trust Library – met Latijnse vertaling van het Grieks en een substantieel aantal scholia
  • H.J. Scheltema, D. Holwerda en N. van der Wal (eds.), Basilicorum libri LX (17 dln., Groningen-‘s-Gravenhage 1955-1988) – Basilica Online, een gelicentieerde uitgave. met een inleiding door B.H. Stolte en een bibliografie door Th. van Bochove in open access – de online versie in de Thesaurus Linguae Graecae bevat geen annotatie
  • Edition und Bearbeitung byzantinischer Rechtsquellen, Akademie der Wissenschaften, Göttingen – een kleine maar handige digitale bibliotheek met studies over en enkele bronnenedities voor het Byzantijnse recht, speciaal de Fontes Minores. Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte (13 vol. Frankfurt am Main-Berlijn 1976–2021)

Enkele moderne edities van andere rechtsteksten:

  • Ecloga. Das Gesetzbuch Leons III. und Konstantinos V., L. Burgmann (ed.) (Frankfurt am Main 1983) – ook online (PDF)
  • Ecloga Basilicorum, L. Burgmann (ed.) (Frankfurt am Main 1988)
  • Das Novellensyntagma des Athanasios von Emesa, D. Simon en S. Troianos (eds. en vert.) (Frankfurt am Main 1989)
  • J. Signes Codoñer en F.J. Andrés Santos (eds.), La Introducción al Derecho (Eisagoge) del Patriarca Focio (Madrid 2007)
  • Theophili antecessoris Paraphrasis Institutionum, J.H.A. Lokin et alii (eds.), A.F. Murison (vert.) (Groningen 2010)
  • Ἡ Πεῖρα – Die Peira : Ein juristisches Lehrbuch des 11. Jahrhunderts aus Konstantinopel – Text, Übersetzung, Kommentar, Glossar, D. Simon en D. Roderich Reinsch (eds. en vert.) (2 dln., Berlijn-Boston 2022)

De delen van het Repertorium der Handschriften des byzantinischen Rechts zijn benut in het Pinakes repertorium voor Griekse handschriften:

Gedigitaliseerde Griekse handschriften kan men vinden met behulp van een database bij de Princeton University Library, evenals een database voor het zoeken naar moderne vertalingen van Byzantijnse bronnen met daarbij ook aandacht voor het Corpus Iuris Civilis.