Oud-vaderlands recht

Bij de bestudering van de Nederlandse rechtsgeschiedenis spreekt men gewoontegetrouw van het oud-vaderlands recht. Deze term heeft misschien een nationalistische bijsmaak, terwijl er juist voor een lange periode sprake is van verschillende regionale en lokale rechtssystemen. Bovendien dient men steeds vast te stellen ofmen behalve Noord-Nederlandse ook of alleen Belgische, Zuid-Nederlandse geschiedenis wil bekijken. Ondanks deze beperkingen wordt hier de term oud-vaderlands recht gebruikt.

Tot de rechtsgeschiedenis van Nederland en België behoort ook hun koloniale verleden in landen zoals Indonesië, Suriname, de Nederlandse Antillen, Sri Lanka, Zuid-Afrika en Congo.

Concordia - wapen op voormalige Hoofdwacht, Janskerkhof, Utrecht

Het wapen van de Staten van Utrecht met de wapenspreuk van de Republiek der Verenigde Nederlanden, Concordia res parvae crescunt – voormalige Hoofdwacht, Janskerkhof, Utrecht

Voor oudere gedrukte bronnen over en van het oud-vaderlandse recht, zoals rechtsboeken, statuten, verordeningen, plakkaatboeken, verzamelingen van vonnissen en adviezen, en oude commentaren kan men terecht bij enkele grote collecties. Daarbij vindt men meestal ter plekke of in de directe omgeving ook de relevante rechtshistorische literatuur.

  • De boekenverzameling van E.M. Meijers (1880-1954) bevond zich vele jaren in het Rechtshistorisch Instituut van de Universiteit Leiden in het Gravensteen, de oude grafelijke gevangenis, maar tegenwoordig kan men ze raadplegen in de Leidse Universiteitsbibliotheek – catalogus: R. Feenstra, M. Duynstee en W. Schwab (ed.), Catalogue des imprimés de la collection Meijers de la Bibliothèque de l’Université de Leyde (Leiden-Zwolle 1980).
  • De verzameling oude drukken bij de Hoge Raad in Den Haag bevat eveneens vele boeken die het oud-vaderlandse recht betreffen, zie P.P. Schmidt, Catalogus Oude drukken in de bibliotheek van de Hoge Raad der Nederlanden (Zwolle 1988) en J.G.B. Pikkemaat, The Old Library of the Supreme Court of the Netherlands (Hilversum 2008).
  • Bij de Juridische Bibliotheek van de Universiteit Utrecht vindt men ook een aanzienlijke verzameling juridische oude drukken, zo’n drieduizend in totaal – een beknopt overzicht ervan is te vinden op een site van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek

Buiten Nederland is er vooral bij de bibliotheek van het Max-Planck-Institut für Rechtsgeschichte und Rechstheorie te Frankfurt am Main een grote collectie oude drukken voor de Nederlandse rechtsgeschiedenis, zie Douglas Osler, Catalogue of books printed in Spain, Portugal and the Southern and Northern Netherlands from the beginning of printing to 1800 in the library of the Max-Planck-Institut für Europäische Rechtsgeschichte (Frankfurt am Main 2000). In Parijs is de Bibliothèque Cujas van de Faculté de Droit Panthéon-Sorbonne (Paris I) een startpunt, en in Londen de Dutch-Flemish Section van de British Library.

Wetenschappelijke literatuur kan online worden gezocht in de Nederlandse Centrale Catalogus bij universiteits- en onderzoeksbibliotheken. Voor veertien grote openbare bibliotheken was er tot 2023 het Kennisplatform Pluscollecties. Het Overzicht van oud-nederlandsche rechtsbronnen door S.J. Fockema Andreae (2e dr., Haarlem 1923; herdruk Alphen aan den Rijn 1981) is tamelijk oud en beperkt tot gedrukte bronnenuitgaven en commentaren.

Uiteraard is hier ook aandacht voor online collecties met gedigitaliseerde oude juridische werken, evenals voor bibliografieën en andere hulpmiddelen.

Bestudering

De bestudering van het oud-vaderlandse recht is met name bevorderd door geleerde genootschappen en verenigingen. Eind achttiende eeuw richtte men in Groningen het genootschap Pro iure patriae excolendo op. In 1860 ontstond de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch regt en geschiedenis (VORG). In 1879 richtte men de Vereniging tot Uitgaaf der bronnen van het oud-vaderlandsche regt op. De rechtsopvolger hiervan is de vrijwel gelijknamige stichting, meestal afgekort als OVR. De Stichting OVR gaf een eigen tijdschrift uit, de Verslagen en Mededelingen, waarvan twee reeksen zijn verschenen.

Vanaf 1999 verschijnt het tijdschrift Pro Memorie. Verder laat OVR in de reeks Werken bronnenuitgaven verschijnen. Er zijn inmiddels vier reeksen. De laatste jaren ondersteunt OVR de publicatie van een reeks procesgidsen voor verschillende rechtbanken en gerechtshoven. Vele van deze edities van oude stedelijke rechtsbronnen zijn gedigitaliseerd in het kader van het project voor het Deutsches Rechtswörterbuch.

Een belangrijke plaats nam ook het NRCD in, het Nederlands Centrum voor Rechtshistorische Documentatie en Rechtsiconografie dat was gehuisvest in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. De database met afbeeldingen en de bibliografie waren onder andere voor kaarthouders van de KB tot december 2021 bereikbaar. Sinds 2012 zijn ruim tienduizend afbeeldingen voor iedereen toegankelijk op het subdomein Het Geheugen van Nederland van het digitaal portaal Delpher voor boeken, tijdschriften en kranten. De verschillende rechtshistorische vakgroepen aan de Nederlandse en Belgische universiteiten hebben elk speciale belangstelling voor deelgebieden en/of perioden van het oud-vaderlands recht. Ook het Belgisch-Nederlandse Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis bevat vanaf de oprichting in 1918 regelmatig hierover artikelen. De laatste jaren bestuderen Belgische en Nederlandse rechtshistorici steeds meer de 19e en de 20e eeuw. Het Journal for Digital Legal History (Universiteit Gent) verschijnt sinds eind 2022.

Inleidende literatuur

Er bestaan een aantal min of meer klassieke inleidingen tot het oud-vaderlands recht. Universiteiten schrijven vaak traditioneel één of meer van deze boeken voor bij het rechtshistorisch onderwijs. De ordening is hier alfabetisch op auteursnaam.

  • A.S. de Blécourt [bewerkt door H.F.W.D. Fischer en J.A. Ankum], Kort begrip van het oud-vaderlands burgerlijk recht (8e dr., Groningen 1968).
  • P. Gerbenzon en N. Algra, Voortgangh des rechtes. De ontwikkeling van het Nederlandse recht tegen de achtergrond van de Westeuropese cultuur (6e dr., Alphen aan den Rijn 1987).
  • E.J.J. van der Heijden [bewerkt door B.H.D. Hermesdorf], Aantekeningen bij de geschiedenis van het oude vaderlandse recht (8e dr., Nijmegen-Utrecht 1968).
  • B.H.D. Hermesdorf [uitgegeven door P.J. Verdam], Rechtsspiegel. Een rechtshistorische terugblik in de Lage Landen van het Herfsttij (Nijmegen 1980).
  • J.Ph. de Monté ver Loren [bewerkt door J.E. Spruit], Hoofdlijnen uit de ontwikkeling der rechterlijke organisatie in de Noordelijke Nederlanden tot de Bataafse omwenteling (6e dr., Deventer 1982; 7e dr., Deventer 2000).
  • J.H.A. Lokin en W.J. Zwalve, Inleiding tot de rechtsgeschiedenis (Groningen 1985).
  • Marco in ’t Veld  en Erik-Jan Broers, Recht tussen staat en samenleving. Historische inleiding tot het recht (Amsterdam 2024).

Als inleiding met een Europees perspectief vallen met name de volgende boeken te noemen:

  • G.C.J.J. van den Bergh, Geleerd recht: een geschiedenis van de Europese rechtswetenschap in vogelvlucht, C.J. Jansen (ed.) (5e dr., Deventer 2007)
  • W.J. Zwalve, J.H.A. Lokin en C,J, Jansen, Hoofdstukken uit de Europese codificatiegeschiedenis (5e ed., Den Haag 2020)
  • W.J. Zwalve, Hoofdstukken uit de geschiedenis van het Europese privaatrecht, I: Inleiding en zakenrecht (3e dr., Den Haag 2007)

Voor de staatsinstellingen vallen de volgende werken te noemen:

  • I.H. Gosses, Handboek tot de staatkundige geschiedenis der Nederlanden I: De Middeleeuwen, R.R. Post (ed.) (1e druk 1959; herdruk ‘s-Gravenhage 1979) – oud maar beslist handig
  • R.C. van Caenegem, De instellingen van de Middeleeuwen : geschiedenis van de westerse staatsinstellingen van de Ve tot de XVe eeuw (2e dr., 2 dln., Gent 1977) – met de nodige aandacht voor de Lage Landen
  • J. Kuys, Kerkelijke organisatie in het middeleeuwse bisdom Utrecht (Nijmegen 2004) – door het belang van het prinsbisdom Utrecht stijgt de waarde van dit werk
  • R. Fruin, Geschiedenis der staatsinstellingen in Nederland tot den val der Republiek, H.T. Colenbrander (ed.) (2e dr., 1922; herdruk ‘s-Gravenhage 1980) – een klassieker – 1e editie (1901), online, DBNL
  • C.W. van der Pot, Bestuurs- en rechtsinstellingen der Nederlandse Provinciën (Zwolle 1949) – interessant voor de geschiedenis en rol van de provincies in de 19e en 20e eeuw

Voor de 19e eeuw zijn de volgende boeken handig ter oriëntering:

  • G.W.F. Brüggemann en E.C. Coppens, Bibliografische inleiding in de Nederlandse rechtsgeschiedenis van de negentiende eeuw (Zutphen 1985)
  • H.A. Diederiks, S. Faber en A.H. Huussen jr. (red.), Strafrecht en criminaliteit (Zutphen 1988; Cahiers voor lokale en regionale geschiedenis, 1)
  • G.A.M. van Synghel (red.), Bronnen voor de criminaliteit en strafrechtspleging vanaf 1811 tot heden (Broncommentaren, 7; Den Haag 2009) – een inleiding en toelichting op vijf soorten bronnen; PDF’s van de hoofdstukken zijn online bij het ING/Huygens Instituut – er zijn twee reeksen Broncommentaren, de eerste uitgegeven door de Stichting Archief Publicaties, I-XII, 4 dln., 1987-1990, de tweede door het ING/RGP, 1-8, 8 dln., 1994-2010

Oudere vonnissen zijn online veelal enkel bij gelicentieerde juridische portals te vinden. In open access kan Uitspraken van dienst zijn met enkele oudere vonnissen vanaf 1905. De Hoge Raad heeft indices gemaakt voor drie series mijlpaalarresten.

Voor België springen enkele werken eruit:

  • R.C. van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw (Brussel 1954) – een allang klassiek werk; online, Leuven
  • R.C. van Caenegem, Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw (Brussel 1956) – het vervolg is al even belangrijk; online, Leuven
  • R.C. van Caenegem, Geschiedkundige inleiding tot het recht, I: Privaatrecht (Gent 1989), II: Publiekrecht (3e dr., Gent 1994)
  • J. Gilissen, Introduction historique au droit (Brussel 1979) – veel breder dan alleen het Belgische recht; online, Leuven – de Nederlandse versie: Historische inleiding tot het recht (Antwerpen 1981) – de tweede druk (1984) is online te Leuven
  • Ph. Godding, Le droit privé dans les Pays-Bas méridionaux du 12e au 18e siècle (Brussel 1987).
  • J. Monballyu, Six centuries of criminal law : history of criminal law in the Southern Netherlands and Belgium (1400-2000) (Leiden 2014) – eerder als Zes eeuwen strafrecht : de geschiedenis van het Belgische strafrecht (1400-2000) (Leuven 2006).
  • H. de Schepper, E. Aerts, M. Baelde et alii (eds.), De centrale overheidsinstellingen van de Habsburgse Nederlanden, 1482-1795 (2 dln., Brussel 1994) – een onmisbare gids voor bronnen en literatuur uit en over de vroegmoderne periode; online, Heuristiek, Universiteit Gent
  • Patricia Van den Eeckhout en Guy Vanthemsche (eds.) Bronnen voor de studie van het hedendaagse België,19e-21e eeuw (3e ed., 2 dln., Brussel 2017) – de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis biedt deze gids ook online aan; met name ook archieven en bibliotheken komen hierin ter sprake.

Een handzame Engelstalige inleiding tot de Nederlandse rechtsgeschiedenis is bijvoorbeeld Randall Lesaffer, ‘A short legal history of the Netherlands‘, in: Understanding Dutch law, H.S. Taekema (ed.) (Den Haag 2004) 31-58. Over de achtergrond van de huidige beoefening van de rechtsgeschiedenis in België informeert Dirk Heirbaut, ‘Legal history in Belgium’, Clio@Themis 1 (2009).

Het kan geen kwaad ook enkele algemene werken over de geschiedenis van Nederland en België te vermelden:

  • Algemene geschiedenis der Nederlanden, D.P. Blok e.a. (ed.) (15 dln., Haarlem 1977-1983) – een prima naslagwerk.
  • Jonathan Israel, The Dutch Republic. Its rise, greatness and fall 1477-1806 (Oxford 1995) – al bij verschijnen erkend als een klassieker
  • E.H. Kossmann, The Low Countries 1780-1940 (Oxford 1976) – bewerkt tot De Lage Landen 1780-1940. Anderhalve eeuw Nederland en België (4e dr., Amsterdam-Brussel 1984).
  • H. Lademacher, Geschichte der Niederlande (Darmstadt 1983) – vertaald als Geschiedenis van Nederland (Utrecht 1993).
  • De geschiedenis van Nederland (8 dln., Amsterdam 2004-2012) – acht losse delen, met bijvoorbeeld Marco Mostert voor de vroege Middeleeuwen [In de marge van de beschaving, 2009], Wim Blockmans voor de periode 1000-1560 [Metropolen aan de zee, 2010], voor de Republiek (1555-1702) A.Th. van Deursen, De last van veel geluk (2006); voor overzeese geschiedenis tussen 1600 en 1800 J.J.L Gommans en P.C. Emmer, Rijk aan de rand van de wereld (2012) en voor de periode na 1800 H.W. van der Doel, Zo ver de wereld strekt (2011).

Voor sommige onderwerpen in de Nederlandse geschiedenis zijn er aparte gidsen voor archiefonderzoek verschenen, vele ervan online toegankelijk bij het Huygens Instituut/ING, hier een selectie:

Gerechtshoven

Voor een aantal gewesten volgen hier beknopte overzichten rond de belangrijkste gerechtshoven.

Drenthe

  • Ordelen van den Etstoel van Drenthe, 1518-1604, J.G.Ch. Joosting (ed.) (‘s-Gravenhage 1893).
  • J. Heringa, Drentse rechtsbronnen : willekeuren, supplement op de ordelen van de etstoel, goorspraken (Zutphen 1981).
  • Ordelen van de Etstoel van Drenthe 1399-1447, F. Keverling Buisman (ed.) (Zutphen 1987).
  • Ordelen van de Etstoel van Drenthe 1450-1504 (1518), F. Keverling Buisman (ed.) (Zutphen 1994).
  • F. Keverling Buisman, De etstoel en zijn ordelboeken in de vijftiende eeuw (Zutphen 1986).
  • H.G.G. Becker, De Etstoel van Drenthe : de civiele procedure in de periode van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (Hilversum 2005).

Bij het Drents Archief in Assen betreft toegang 0085 het archief van de Etstoel, geïnventariseerd in 1906 door J.G.Ch. Joosting.

Friesland

  • B.S. Hempenius-van Dijk, Hof van Friesland : de hoofdlijnen van het procederen in civiele zaken voor het Hof van Friesland zowel in eerste instantie als in appel (Hilversum 2004).
  • J.H.A. Lokin, C.H.J. Jansen en F. Brandsma, Het Rooms-Friese recht : de civiele rechtspraktijk van het Hof van Friesland in de 17e en 18e eeuw (Hilversum-Leeuwarden 1999; online, WODC, Den Haag; PDF, 4 MB).
  • O. Vries, De Heeren van den Raede : biografieën en groepsportret van de raadsheren van het Hof van Friesland, 1499-1811 (Hilversum-Leeuwarden 1999).
  • J.L. Berns et alii, Archief Hof van Friesland : inventaris van het archief van de Raad, na 1515 het Hof van Friesland (1502) 1516-1811 (Hilversum-Leeuwarden 1999) – een herziene versie van de inventaris uit 1919, met daarbij een cd-rom Dossiers Hof van Friesland 1700-1811 – online, Leeuwarden, Tresoar, toegang 14, Hof van Friesland

Gelre

  • A.M.J.A. Berkvens, Soevereine Raad te Roermond, Justiz-Collegium te Geldern en Staats Hof van Gelre te Venlo : hoofdlijnen van het procederen in civiele zaken in Spaans en nadien Oostenrijks, Pruisisch en Staats (Opper-)Gelre in eerste aanleg en in hoger beroep, 1580-1795 (Hilversum 2011
  • Rechtspraak in Roermond. Van Soevereine Raad naar Rechtbank Limburg (1580-2012), A.M.J.A Berkvens et alii (eds.) (Hilversum 2013)
  • F. Keverling Buisman, Hof van Gelre en Zutphen. Hoofdlijnen van het procederen in civiele zaken (Hilversum 2022)

In hun gids behandelen Le Bailly en Van Gent middeleeuwse instellingen in Gelre en Zutphen. De inventaris van A.J. Maris en H.L. Driessen, Het archief van het Hof van Gelre en Zutphen (1543-1795), het Hof van Justitie (1795-1802), en het Departementaal Gerechtshof (1802-1811) (3 dln., Arnhem 1973-1978) betreft collectie 0142 bij het Gelders Archief in Arnhem. Hierbij is ook als bijlage opgenomen een doorzoekbare versie van F. Keverling Buisman, Album advocatorum Curiae Ducatus Gelriae et Comitatis Zutphaniae. Register van bij het Hof van Gelre en Zutphen toegelaten advocaten, 1610-1811 (2010).

Er is een digitale index met ruim 18000 procesdossiers voor het Hof van Gelre en Zutphen enkele andere rechtbanken. Voor de Soevereine Raad in Roermond kan de inventaris door G.H.A. Venner, Inventaris van het archief van het Hof van Gelder te Roermond 1580-1794 (Maastricht 2009) online doorzocht worden bij het Regionaal Historisch Centrum Limburg in Maastricht (toegang 01.004), net als diens Inventaris van het archief van het Hof van Gelder te Venlo 1717-1795 (Maastricht 1997; toegang 01.013),

Groningen

  • P. Brood, Het oude Groninger recht in hoofdlijnen (Groningen, 1999)
  • E. Schut en P. Brood, Hoofdmannenkamer, sinds 1749 Hoge Justitiekamer van Stad en Lande van Groningen (Hilversum 2006).

De stad Groningen domineerde het gewest, de Ommelanden, in hoge mate. Voor onderzoek naar de hoofdmannenkamer, bewaard bij de Groninger Archieven (toegang 138,  Hoge Justitiekamer en andere gewestelijke rechterlijke instellingen, 1444-1811) is het zinvol ook naar andere rechterlijke instellingen te kijken.

Holland

  • Hof van Holland, Nationaal Archief, toegang 3.03.01.01 – de nieuwe inventaris van M.Ch. le Bailly en haar collega’s uit 2008 maakt dit rijke materiaal veel toegankelijker dan voorheen, mede dankzij de uitgebreide literatuurlijst onder Verwant materiaal-Publicaties – vele items in deze collectie zijn gedgitaliseerd, soms vanaf oudere microfilms

Vonnissen van dit hof uit het tijdvak 1428-1447 zijn toegankelijk in de Memorialen van het Hof (den Raad) van Holland, Zeeland en West-Friesland, van den secretaris Jan Rosa, E.M. Meijers et alii (ed.) (7 dln., Haarlem-Leiden 1929-1996).

De volgende literatuur is speciaal van belang:

  • M.Ch. le Bailly, Recht voor de Raad. Rechtspraak voor het Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland in het midden van de vijftiende eeuw (Hilversum 2001).
  • M.Ch. le Bailly, Procesgids Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland (Hilversum 2008).
  • S. ter Braake, Met recht en rekenschap : de ambtenaren bij het Hof van Holland en de Haagse Rekenkamer in de Habsburgse tijd (1483-1558) (diss., Leiden 2007, online; Hilversum 2007).
  • W. Heersink e.a., Register Notariorum : de notarissen van het Hof van Holland 1525-1811 (Den Haag 1999).
  • R. Huybrecht, S. Scheffers en J. Scheffers-Hofman, Album advocatorum : de advocaten van het Hof van Holland, 1560-1811 (Den Haag 1996).
  • W.G.P.E. Wedekind, Bijdrage tot de kennis van de ontwikkeling van de procesgang in civiele zaken voor het Hof van Holland in de eerste helft van de zestiende eeuw (Assen 1971).
  • M.Ch. le Baiily en C.O. Verhas, Hoge Raad van Holland, Zeeland en West-Friesland (1582-1795). De hoofdlijnen van het procederen in civiele zaken voor de Hoge Raad zowel in eerste instantie als in hoger beroep (Hilversum 2006).

Het Nationaal Archief biedt verschillende online indices aan op het archief van het Hof van Holland, niet alleen op civiele en criminele vonnissen, maar ook op boedelrekeningen, decreten, memorialen, rekesten om mandement, remissies en gratieverleningen. Een sprekend voorbeeld van een proces bij het Hof van Holland is te vinden in de studie van M.Ch. le Bailly, Een Haagse affaire : de verloren eer van Sophia van Noortwijck (1673-1710) (Amsterdam 2013).

Noord-Brabant

  • Dataschurk, Erfgoed ’s Hertogenbosch – een online gids naar strafrechtelijke bronnen, zie ook de pagina voor Rechterlijke archieven
  • Bosch’ Protocol, Erfgoed ‘s-Hertogenbosch – het Bossche schepenprotocol loopt vanaf 1266 tot 1810 met akten voor grote delen van Brabant
  • Archieven, Brabants Historisch Informatiecentrum, Den Bosch – bij dit regionale archief zijn bijvoorbeeld archiefstukken van de Staatse Raad van Brabant (1586-1811), notarisregisters, bronnen rond vredegerechten, en bij de gescande bronnen honderden schepenprotocollen
  • Raad van Brabant, BHIC – een beknopte handleiding voor het archief van dit gerechtshof (1591-1811) in de Staatse periode
  • Paul De Win, De kanseliers, raadsleden en secretarissen van de Raad van Brabant (1430-1506). Een prosopografische studie (Brussel 2021).
  • Philippe Godding, Le conseil de Brabant sous le règne de Philippe le Bon (1420-1467) (Brussel 1999).

De procesgang voor de Staatse Raad van Brabant, opgericht in 1591 met zetel te Den Haag, wordt beschreven in E.J.M.F.C. Broers en B.C.M. Jacobs, Procesgids Staatse Raad van Brabant (Hilversum 2000) en idem, De concept-procesordonnantie van 1662 van de Raad van Brabant in Den Haag en de Albertine ordonnantie van 1604 voor de Raad van Brabant te Brussel (Amsterdam 2003). Voor overheidsinstellingen in Noord-Brabant zijn er de gidsen van J.G.M. Sanders, W.A. den Ham en J. Vriens (red.), Noord-Brabant tijdens de Republiek der Verenigde Nederlanden, 1572-1795: een institutionele handleiding (Hilversum 1996), en W.G.M. van der Heijden en J.G.M. Sanders, Noord-Brabant in de negentiende eeuw : een institutionele handleiding (‘s-Hertogenbosch 1993). Bij het BHIC zijn microfiches van de Raad van Brabant in Brussel (originelen bij het Algemeen Rijksarchief in Brussel, nu ook online op het portaal van de Rijksarchief in België, volledige toegang na gratis aanmelding).

Overijssel

  • E.D. Eijken (+), Compendium van het Overijssels recht vóór 1811, P. Brood en J. Mooijweer (eds.) (Kampen 2007) – zelfs in zijn onvoltooide staat is dit omvangrijke werk belangrijk.
  • P. Brood en F.A.J. van de Ven, Klaring van Overijssel: de hoofdlijnen van het procederen in civiele zaken (Hilversum 2010).

Het archief van de Hoge Bank en Klaring wordt bewaard bij het Historisch centrum Overijssel te Zwolle, toegang 0029, beschreven door A.J. Mensema, Inventaris van het archief van de Hoge Bank en Klaring van Overijssel, 1530 – 1798 (Zwolle 2011). Enkele registers in het archief van de Bisschoppen van Utrecht (Het Utrechts Archief, toegang 218-1) bevatten middeleeuwse vonnissen van deze rechtbank; de diversoria (inv.nrs. 6 tot en met 11) zijn gedigitaliseerd.

Utrecht

Instellingen in het middeleeuwse prinsbisdom Utrecht komen aan de orde in de gids van Le Bailly en Van Gent. Voor Utrecht geeft Caroline Pelser op haar site Huizen aan het Janskerkhof een handig overzicht van archieffondsen, gedrukte procesverslagen en vonnissen, en gedrukte ordonnanties voor de wijze van procederen bij de stedelijke rechtbank en het Hof van Utrecht (Het Utrechts Archief, toegang 239-1). Registers met vonnissen in strafzaken (inv.nr. 99) en voor civiele zaken (inv.nr. 188) zijn gedigitaliseerd, evenals apart een index op criminele sententies. Zelf bood ik zowel algemene informatie over de geschiedenis van Utrecht aan als ook specifieke informatie over juridische bronnen. Literatuur over de geschiedenis van stad en provincie vond men tot eind maart 2021 via het Stichts Algemeen Bibliografisch Netwerk bij de Utrechtse Universiteitsbibliotheek en bij Het Utrechts Archief.

Voor het procesrecht kan men zich wenden tot de beknopte gids van J.M. Milo en E.G.D. van Dongen, Procesgids Hof van Utrecht. Hoofdlijnen van het procederen in civiele zaken (Hilversum 2018). Voor de Middeleeuwen is van belang de gids van Jan Kuys, Kerkelijke organisatie in het middeleeuwse bisdom Utrecht (Nijmegen 2004).

Zeeland

  • M.-Ch. Le Bailly, Staatse Raad van Vlaanderen te Middelburg (1599-1795) (Hilversum 200&).

In een aantal opzichten resorteerde Zeeland lang onder Holland. Zeeland was een gewest van eilanden. Voor Zeeuws Vlaanderen was er twee eeuwen lang een apart gerechtshof (zie bij het Zeeuws Archief in Middelburg toegang 11, Rechterlijke, Weeskamer en Notariële Archieven Zeeuws-Vlaanderen (RAZVL), 1447-1796). Het Vrije van Sluis was een gebied met rechtspraak dat van oorsprong Vlaams was (toegang 7, Vrije van Sluis 1584-1796).

De Grote Raad van Mechelen

De Grote Raad van Mechelen, opgericht in 1477 als Parlement van Mechelen, was niet het enige hooggerechtshof dat rechtszaken in de Nederlanden behandelde, maar wel een van de belangrijkste. Sinds de jaren zestig zijn er moderne inventarissen om dit rijke archiefmateriaal te ontsluiten, en er verschenen studies over vele onderwerpen. Registers met vonnissen bij het Algemeen Rijksarchief in Brussel werden verfilmd, in Leiden en Amsterdam zijn hiervan microfiches. Hier een selectie:

  • W. Godenne en L.Th. Maes, Iconografie van de leden van de Grote Raad van Mechelen (Brussel 1951)
  • Inventaris en beschrijving van de processtukken (dossiers) behorende tot de beroepen uit Holland, berustende in het archief van de Grote Raad van Mechelen, J.C. Andries et alii (eds.) (10 dln., Amsterdam 1964-1974)
  • Chronologische lijsten van de geëxtendeerde sententiën berustende in het archief van de Grote Raad van Mechelen, J.Th. de Smidt, E.I. Strubbe, J. van Rompaey et alii (eds.) (6 dln., Brussel 1966-1988) – voor de periode 1465-1580
  • Inventaris en beschrijving van de Noord Nederlandse processtukken (dossiers) (…) Grote Raad van Mechelen, A.H. Huussen et alii (eds.) (3 dln., Brussel 1968-1972)
  • J. van Rompaey, De Grote Raad van de hertogen van Boergondië en het Parlement van Mechelen (Brussel 1973)
  • J.M.I. Koster-van Dijk, Gooilanders voor de Grote Raad (1470-1572) (Amsterdam 1979)
  • Miscellanea consilii magni, R. van Answaarden, C.M. Cappon (eds.) (2 dln., Amsterdam 1980-1984) – twee bundels met artikelen
  • A.J.M. Kerckhoffs-de Heij, De Grote Raad en zijn functionarissen 1477-1531 (Amsterdam 1980) – een biografisch repertorium
  • Leidenaars voor de Grote Raad (1470-1580), Leidse werkgroep van (amateur-) rechtshistorici (eds.) (Leiden 1981)
  • R. van Answaarden, Les Portugais devant le Grand Conseil des Pays-Bas (1460-1580) (Parijs 1991)
  • A.A. Wijffels, Qui millies allegatur : les allégations du droit savant dans les dossiers du Grand Conseil de Malines (causes septentrionales, ca. 1460-1580) (diss. Amsterdam; 2 dln., s.l., 1985)
  • P.C.M. Schölvink, Die van Delff ende die van Delflant voor de Grote Raad, 1471-1577 (Delft 1986)
  • C.H. van Rhee, Litigation and legislation : civil procedure at first instance in the Great Council for the Netherlands in Malines (1522-1559) (diss. Leiden; Brussel 1997)
  • Haarlemmers voor de Grote Raad van Mechelen, J.Th. de Smidt en Werkgroep Historische Vereniging Haarlem (Haarlem 1999)
  • Jacques Lorgnier (ed.), Malines, apports d’une source foraine à l’histoire de la France et des français : Justice aux Parlament et Grand Conseil, 1465-1531 (2 dln., Hellemes 2000) – online: vol. 1, vol. 2, CHJ/CNRS, Lille – het eerste deel is een onderzoeksgids
  • Hoge rechtspraak in de oude Nederlanden, H. de Schepper en R. Vermeir (eds.) (Brussel 2006) – een bundel artikelen
  • Inventaris van het archief van de Grote Raad voor de Nederlanden te Mechelen : procesbundels beroepen uit Holland 1460-1740, M. Oosterbosch (ed.) (Brussel 2006)

Aandacht verdient zeker ook het Reichskammergericht, zie hiervoor allereerst P.L. Nève, Het Rijkskamergerecht en de Nederlanden. Competentie, territoir, archieven (Assen 1972) en de publicatiereeks Quellen und Forschungen zur Höchsten Gerichtsbarkeit im Alten Reich, en verder studies als die van R.M. Sprenger, Viglius van Aytta und seine Notizen über Beratungen am Reichskammergericht (1535-1537) (Nijmegen 1988). Sinds december 2022 biedt de Datenbank Höchstgerichtsbarkeit (Würzburg/Graz) nieuwe zoekmogelijkheden naar ruim 43000 zaken tussen 1495 en 1806.

Het Parlement van Parijs wist men met name vanuit Vlaanderen in hoger beroep te vinden, zie de uitgave van Les arrêts et jugés du Parlement de Paris sur appels flamands, R.C. van Caenegem en S. Dauchy (eds.) (3 dln., Brussel 1966-2002) en van S. Dauchy De processen in beroep uit Vlaanderen bij het Parlement van Parijs (1320-1521) : een rechtshistorisch onderzoek naar de wording van staat en souvereiniteit in de Bourgondisch-Habsburgse periode (Brussel 1995) en Les appels flamands au Parlement de Paris: regestes des dossiers de procès (…) (Brussel 1998).

Archieven

Veel bronnen die van belang zijn voor rechtshistorisch onderzoek bevinden zich in archieven. Op de pagina over archieven vindt u daarover meer informatie. Een heel typerende instelling in de Lage Landen zijn de waterschappen en hoogheemraadschappen. Een aantal van hen beheert zelf bijzondere archiefcollecties, hier enkele voorbeelden:

In maart 2020 heb ik een eerste voorlopige versie gemaakt van een overzicht van gedigitaliseerde archiefcollecties bij Nederlandse archieven. Ondanks de leemtes en blinde vlekken kan dit behulpzaam zijn. Uiteraard wordt dit bestand bijgewerkt.

Juridische woordenboeken

Enkele woordenboeken bieden hulp bij het interpreteren van oude juridische termen:

  • F.L. Kersteman, Practisyns woordenboekje, of Verzameling van meest alle de woorden in de rechtskunde gebruikelyk (Dordrecht 1785; herdrukken Groningen-Hilversum 1988, Groningen-Den Haag 1996, Den Haag 2005); online, Delpher [volgt na J. Schoolhouder en M. van der Helm, Oeffenschoole der Notarissen (Dordrecht 1785), scan 585].
  • Nederlandsch placaat- en rechtskundig woordenboek (5 dln., Amsterdam 1791-1797) – online bij Delpher, deel 1, dln. 2-3 en dln. 4-5
  • K.F. Stallaert, Glossarium van verouderde rechtstermen, kunstwoorden en andere uitdrukkingen uit Vlaamsche, Brabantsche en Limburgsche oorkonden (3 vol., Leiden 1890-1977; reprint Handzame 1977; online, dl. 1 (A-Huwen), DBNL; dl. 1 en 2, UB Münster
  • R. Reinsma, Glossarium van XVe en XVIe-eeuwse rechtstermen ontleend aan sententiën en dossiers van de Grote Raad van Mechelen (Amsterdam 1967).
  • M. van Hattum en H. Rooseboom, Glossarium van oude Nederlandse rechtstermen (Amsterdam 1977).
  • N. Wijdeveld, M. van Hattum en R. van Answaarden, Glossarium van oude Franse rechtstermen (Amsterdam 1983).

Op het subdomein Historische woordenboeken van het Instituut voor de Nederlandse Taal, Leiden. kan men de algemene historische woordenboeken voor het Nederlands en Fries raadplegen.

Rechtshistorische tijdschriften

Voor de volgende tijdschriften over Nederlandse (en Belgische) geschiedenis zijn oudere jaargangen gedigitaliseerd:

Het Koninklijk Nederlands Historische Genootschap heeft een overzicht in Excel van met ruim 180 lopende regionale en locale historische tijdschriften, met daarbij veelal online versies van oude jaargangen, soms zelfs heel recente jaargangen.

Links

België:

Nederland:

Logo OVR

De Stichting OVR had een eigen rechtshistorische portalsite met daarop de nodige informatie. Vanwege technische problemen is de site niet meer in bedrijf. Enkele van de links hieronder zijn daaraan ontleend. In de eerste plaats een aantal algemene websites:

Nederland

Zie voor (projecten rond) grondwetten ook de webversie van L. de Gou’s editie Constituties en staatsregelingen Bataafse Tijd 1796-1806 en Ontstaan der grondwet, Bronnenverzameling 1814-1815, H.T. Colenbrander (ed.)

Plakkaatboeken: historische en moderne uitgaven van ordonnanties

Naast historische plakkaatboeken, verzamelingen van ordonnanties en verordeningen uit de vroegmoderne tijd, zijn er ook moderne uitgaven, een aantal ervan is ook online raadpleegbaar:

  • Digitale Plakkaatzoeker – een zoekmachine voor verordeningen in het Overkwartier van Gelre, 1665-1795, een deel van Limburg; zie verder A.M.J.A. Berkvens, Plakkatenlijst Overkwartier 1665-1794 (2 dln., Nijmegen 1990-1992), Gelderse plakkatenlijst : 1740-1815, J. Drost (ed.) (Zutphen 1982), en A.M.J.A. Berkvens, Plakkaten, ordonnanties en circulaires voor Pruisisch Gelre (1713-1798) (Maastricht 2012)
  • The Dutch in the Caribbean World, c. 1670-c. 1870, Huygens Instituut-Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Amsterdam – een portal rond het West Indisch Plakaatboek, J.A. Schiltkamp, J.Th. de Smidt en T. van der Lee (eds.) (5 dln. in 3 banden, Amsterdam 1973-1979), met ook een gids voor relevante archieven
  • Plakkaatboek Kust van Guinea. Traktaten, Instructies, Reglementen en andere documenten betrekking hebbende op de Kust van Guinea, 1597/1611 – 1872, A. van Dantzig†, J.A. Schiltkamp† en J.Th. de Smidt†, met T. van der Lee en H.J. van Dapperen (eds.) (3 dln., Leiden 2024; ook (beperkt) doorzoekbaar online) – bronnen over de West-Indische Compagnie en diens activiteiten in westelijk Afrika
  • Plakaatboek Guyana 1670-1816, Huygens Instituut – ordonnanties voor Berbice, Demerary en Essequibo
  • Nederlandsch-Indisch Plakaatboek 1602-1811, Jacobus Anne van der Chijs (ed.) (17 dln., Batavia 1885-1901) – ook goed doorzoekbaar op de portalsite Sejarah Nusantara
  • Kaapse Plakkaatboek, M.K. Jeffreys en S.D. Naudé (eds.) (6 dln., Cape Town, 1944-1951)
  • Ceylonees plakkaatboek: plakkaten en andere wetten uitgevaardigd door het Nederlandse bestuur op Ceylon, 1638-1796, Lodewijk Hovy (ed.) (2 dln., Hilversum, 1991)
  • Klein plakkaatboek van Nederland : verzameling van ordonnantiën en plakkaten betreffende regeeringsvorm, kerk en rechtspraak, (14e eeuw tot 1749), A.S. de Blécourt en N. Japikse (ed.) (Groningen 1919; online, Delpher) – een selectie van ordonnanties, instructies voor gerechtshoven en staatsstukken als de Unie van Utrecht
  • Holland bestuurd. Teksten over het bestuur van het graafschap Holland in het tijdvak 1299-1567, J.A.M.Y. Bos-Rops, J.G. Smit en E.T. van der Vlist (ed.) (Den Haag 2007; online, Huijgens Instituut) – hierin ook bijvoorbeeld de instructie voor het Hof van Holland uit 1531
  • Overijsselse plakkatenlijst : lijst der rechtsvoorschriften vastgesteld voor de provincie Overijssel gedurende het tijdvak 1528-1810, S.J. Fockema Andreae en W. Downer (ed.) (Utrecht 1961)
  • Groninger plakkaatboek 1594-1848: lijst van uit- en inwendige rechtsvoorschriften, de provincie Groningen rakende (…), S.J. Fockema Andreae en F.J.L. Berkenvelder (eds.) (Groningen 1961)
  • J. de Bruijn, Plakkaten van stad en lande. Overzicht van Groningse rechtsvoorschriften in de periode 1594-1795 (Groningen 1983)
  • Drentsch Plakkaatboek, J.G.Ch. Joosting (ed.) (Leiden 1912) – zie verder Drentse plakkatenlijst, 1593-1840, P. Brood (ed.) (Bussum 1975)
  • Kerkelyk plakaat-boek, behelzende plakaaten, ordonnantien, ende resolutien, over de kerkelyke zaken, Nikolaas Wiltens e.a. (ed.) (5 dln., ‘-s-Gravenhage 1722-1807) – ook online, Hathi Trust Digital Library

De blog Bona Politia biedt een voorlopig overzicht van gedigitaliseerde placaetboeken, met sterk ingekorte titels. In 2019 en 2020 zijn zo’n 110 boekdelen bewerkt in het project Entangled Histories: Ordinances of the Low Countries bij de Koninklijke Bibliotheek. Na geavanceerde scanning zijn er nu datasets in verschillende formaten waarmee deze bronnen doorzoekbaar zijn gemaakt. Het Huygens Instituut zal op korte termijn in het project REPUBLIC alle vroegmoderne resoluties van de Staten-Generaal digitaliseren; het prototype voor de periode 1703-1796 is al online. Hieronder alvast enkele van de bekendste gedigitaliseerde plakaatboeken:

  • Nederlandtsche placcaet-boeck: vvaerinne alle voornaemste placcaten, ordonnantien, accorden, ende andere acten (…) sedert […) 1581 (2 dln., Amsterdam: Janssen, 1644) – deel 1, deel 2 (UB Gent)
  • Hollandts placcaet-boeck (…) (Amsterdam: Janssen, 1645) – online, Hathi Trust Digital Library – met daarbij ook het Nederlantsche munt-boeck: Vervatende de voornaemste placcaten ende ordonnantien (…) (Amsterdam 1645)
  • Groot placaet-boek (…) Staten Generael ende (…) Staten van Holland en West-Vrieslandt (…), Cornelis Cau e.a. (ed.) (9 dln., ‘s-Gravenhage-Amsterdam 1658-1795) – deel 1, deel 2, deel 3, deel 4, deel 5, deel 6, deel 7, deel 8, deel 9 (UB Utrecht) – met daarbij het Repertorium of generaal register over de negen deelen van het Groot Placaatboek, Joannes van der Linden (ed.) (Amsterdam 1797) – online, UB Utrecht
  • Groot placaat en charter-boek van Vriesland (…), Georg Frederik thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg (ed.) (6 dln., Leeuwarden: Coulon (1-4) en Post (5-6) 1768-1795) – delen 1 t/m 4 online, Bayerische Staatsbibliothek, München; deel 5 en deel 6 (Delpher/Google) – met een alfabetisch register door J. van Leeuwen (Workum 1857; online, Hathi Trust Digital Library)
  • Groot Geldersch Placaet-boeck (…), Willem van Loon en Henricus Cannegieter (eds.) (3 dln., Nijmegen-Arnhem: Van Goor, 1701-1740) – deel 1, deel 2, deel 3 (UB Nijmegen) – met daarbij het Register der stucken, begrepen in alle deelen des Groot Gelderschen Placaet-boecks (Arnhem: Van Goor, 1740), online, Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt, Halle
  • Groot Placaatboek vervattende alle de Placaten, Ordonantien en Edicten, der Edele Mogende Heeren Staten ’s Lands van Utrecht (…) tot het jaar 1728, Johan van de Water (ed.) (3 dln., Utrecht: Van Poolsum 1729) – deel 1, deel 2, deel 3 (UB Utrecht) – met daarbij het register Generale inhoud van alle de placaten (…) Groot Utrechtsch Placaetboek (Utrecht: Van Poolsum, 1733) – online, UB Utrecht
  • Mr. Johan van de Water’s Groot plakaatboek ’s lands van Utrecht aangevuld en vervolgd tot het jaar 1810, C.W. Moorrees en P.J. Vermeulen (eds.) (2 dln., Utrecht 1856-1860) – online, Hathi Trust Digital Library
  • Ordonnantien Statuten, Edicten ende Placcaten, ghepubliceert in de landen van hervvaerts-ouer byzonder in Vlaendren (…) (Gent: Van der Steene, 1559) – online, Bayerische Staatsbibliothek
  • Tweeden Placaet-Bouck inhoudende diversche Ordonnancien, Edicten, ende Placaete vande Coninclicke Ma. ende haere deurluchtighe Hooc-Heden, Graven van Vlaendren (Gent: Van den Steene, 1629) – online, Bayerische Staatsbibliothek
  • Eersten [-zesden] placcaert-boek van Vlaenderen : behelzende alle de placcaerten, reglementen, edicten, ordonnantien, decreten, declaratien en tractaeten / geëmaneerd voor de provincie van Vlaenderen (…) (6 dln. in 12 banden; Gent: Vanden Steene, 1639-Gent: De Goedsin 1786) – titel en drukker variëren; online, Hathi Trust Digital Library
  • Placcaeten Ordonnantien Land-Chartres Blyde-Incomsten Privilegien, ende Instructien By de Princen van dese Neder-landen, aen de Inghestenen van Brabandt, Vlaenderen, ende andere Provincien, t’sedert t’Iaer M.CC.XX. (…), Antonius Anselmo, Jean-Baptiste Christyn en Jozef Michiel Wouters (eds.) (10 dln., Antwerpen: Aertssens, 1648-1770) – online, Bayerische Staatsbibliothek

Voor onderzoek naar ordonnanties van heerlijkheden in Vlaanderen, soms geldend voor dorpen, is er sinds kort het werk van Klaas van Gelder, ‘Politie’ in de heerlijkheid : Gids en repertorium van heerlijke politiereglementen in het graafschap Vlaanderen, 13e-18e eeuw (Brussel: Algemeen Rijksarchief, 2023). 

België

Recent lanceerde het Centre d’Histoire du Droit et de la Justice in Louvain-la-Neuve de portalsite Digithemis met een rijke keuze aan bronnen en hulpmiddelen, onder andere het Répertoire bibliographique sur l’histoire du droit et de la justice en ook statistieken.

Enkele digitale bibliotheken, eerst een aantal algemene collecties:

  • Delpher, Royal Library, The Hague – met in feite drie boekencollecties 1,000 van het project Early Dutch Books Online (1780-1800), 1200 boeken voor het tijdvak 1913-1929, en 80000 boken die in samenwerking met Google zijn gedigitaliseerd
  • Boeken en handschriften, Bijzondere Collecties, Universiteit van Amsterdam – zie ook de algemene beeldbank het overzicht van digitale collecties en beeldbanken
  • Beeldbank, Bibliotheek Vrije Universiteit, Amsterdam – een bescheiden titel voor een waaier aan collecties (brieven, boeken, handschriften, kerkboeken, portretten en foto’s)
  • Leesmuseum, Rozet, Bibliotheek Arnhem – deze digitale bibliotheek bevat een behoorlijk aantal juridische publicaties
  • Digitale collecties, Athenaeumbibliotheek, Deventer – een grote verscheidenheid aan werken bij deze aloude instelling
  • Digital Collections, Rijksuniversiteit Groningen – daarbij met name de 127 Papyri Groninganae
  • Digitale Collectie, Tresoar, Leeuwarden – hierin vele soorten bronnen, onder andere handschriften met Oudfries recht en ook enkele procesdossiers; sinds maart 2020 offline, inmiddels zijn op Collecties Tresoar een aantal boeken, inclusief de handschriftencatalogus door Jacob vam Sluis (2007), de rechtshandschriften van de Richthofencollectie, de kaartencollectie en duizenden afbeeldingen te vinden
  • Digital Special Collections, Universiteitsbibliotheek Leiden – vele collecties met gedigitaliseerde boeken, handschriften en archivalia
  • Colonial Collection, Koninklijk Instituut voor de Tropen – een digitale collectie met zo’n 1300 boeken en vele tijdschriften, waarbij de nodige titels raken aan recht en wetgeving; de collectie wordt sinds 2013 beheerd te Leiden
  • Project Digitalisering Erfgoed, Radboud Universiteit Nijmegen – alfabetische lijsten ontsluiten op simpele wijze een niet onaanzienlijke digitale collectie; er is nu ook een portal voor de gedigitaliseerde Bijzondere Collecties, met zowel handschriften als oude drukken
  • Digitized Objects Special Collections, Bijzondere Collecties, Utrecht University Library
  • Dutch Pamphlets Online – Brill – een gelicientieerde online resource met pamfletten uit twee collecties: de Knuttel- en Van Alphencollecties in de Koninklijke Bibliotheek, ; minstens 400 pamfletten betreffen het recht (zoeken met subject “Law”); vrij doorzoekbaar, volledige toegang alleen via bibliotheken
  • Early European Books – Chadwyck/ProQuest – in Nederland had men vrij toegang tot gedigitaliseerde boeken van vóór 1700 uit de Koninklijke Bibliotheek in deze collectie, met daarbij ook pamfletten – gelukkig zijn zo’n 14500 boeken vrij toegankelijk in de collectie Early European Books bij het Internet Archive
  • Schelderiviercollectie, Bibliotheek van het Vredespaleis, Den Haag – een digitale collectie met zo’n driehonderd publicaties over de al eeuwenlang spelende kwesties over de Schelde als grensrivier
  • Dutch Caribbean Digital Platform, University of Curaçao – digitale collecties voor de Antillen; interface Nederlands, Engels, Papiamento en Spaans

Voor België vallen minstens te noemen:

  • Belgica, Koninklijke Bibliotheek Albert I, Brussel – een digitale bibliotheek met boeken, afbeeldingen, kaarten, grafische kunst en munten
  • Flandrica: Erfgoedbibliotheken online – zes Vlaamse openbare bibliotheken presenteren hier een selectie aan gedigitaliseerd erfgoed, speciaal oude drukken en handschriften
  • Gedigitaliseerde oude drukken, Erfgoedbibliotheek, Universiteit Antwerpen – bijna 1900 werken
  • Short Title Catalogue Vlaanderen (STCV), Vlaamse Erfgoedbibliotheek – een bibliografische database voor boeken gedrukt in Vlaanderen tussen 1500 en 1800
  • DONum BICfB – een portal voor gedigitaliseerde werken van universiteiten in Wallonië
  • Lovaniensia, Bijzondere Collecties, KU Leuven en Réserve patrimoine, UC Louvain – gedigitaliseerde vroegmoderne drukken van werken van Leuvense hoogleraren en alumni
  • Rechtsreeks / Ligne de Droit, Bibliotheken KU Leuven – een groeiende collectie juridische klassiekers en tijdschriften, inclusief tijdschriften met vonnissen, meest uit de twintigste eeuw, deels in open access – arresten van het Hof van Cassatie al vanaf 1790 – er zijn edities van ordonnanties, en er is een handig overzicht van afkortingen van tijdschriften en verwijzingen naar vonnissen
  • Theses from the old university of Leuven, Katholieke Universiteit Leuven / JSTOR Collections – 3150 vroegmoderne en latere dissertaties, een aantal ervan bij de juridische faculteit
  • ePatrimoine, DIAL.num, Université Catholique de Louvain – een portal voor drie digitale collecties, waaronder Imprim@Lex voor vroegmoderne juridische drukken, met 470 Belgische en 265 Nederlandse werken
  • Galeries, Université de Liége – een bescheiden naam voor een digitale bibliotheek met onder andere Fonds précieux juridiques (XVIe-XIXe s.), met daarbij ook het Luikse recht en recht in de Zuidelijke Nederlanden, en gedigitaliseerde ordonnanties van het prinsbisdom Luik, placards publiés dans la Principauté de Liège

De Koninklijke Bibliotheek biedt een overzicht van Nederlandse digitaliseringsprojecten (stand mei 2015). Digitaal Erfgoed Nederland had lange tijd een doorzoekbare projectenbank.

Proefschriften en scripties geschreven aan Nederlandse en Belgisch universiteiten kan men steeds meer online raadplegen:

  • NARCIS – de centrale portal voor digitale toegang tot Nederlandse proefschriften
  • Scripties Online – een database met honderden doctoraalscripties geschreven aan Nederlandse universiteiten
  • HBO Kennisbank – B.A. en M.A. scripties geschreven aan Nederlandse instellingen voor hoger onderwijs
  • Bictel – Franstalige proefschriften uit België
  • E-thesis – online versies van recente master/licentiaatsverhandelingen aan Belgische universiteiten (in het Nederlands), met daarbij ook rechtshistorische onderwerpen
  • Vlaamse Scriptiebank – doctoraalscripties verdedigd aan Vlaamse universiteiten

Hier enkele juridische tijdschriften:

  • Tijdschriften, Delpher, Koninklijke Bibliotheek – tachtig tijdschriften, waaronder het Advocatenblad (1918-1935), in de tweede serie met name het Rechtsgeleerd magazijn (1882-1938) en het Weekblad van het Regt (later: Recht) (1841-1943); daarnaast zijn er de verschillende staatscouranten en -bladen voor Nederland en Nederlands Indië
  • Weekblad van het regt (1839-1943) – een gedigitaliseerde versie bij de Universiteit Maastricht van dit belangrijke tijdschrift
  • Annuaire statistique de la Belgique (et du Congo Belge) (1870-1995), National Archief, Brussel – twee andere juridische tijdschriften, de Revue Belge de la police administrative et judiciaire en La Belgique judiciaire, zijn daar ook digitaal toegankelijk
  • Rechtskundig Weekblad – de jaargangen 1 (1931) tot en met 56 (1995-1996) zijn te Leuven gedigitaliseerd
  • Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis – de jaargangen 1939-2014 zijn online vrij toegankelijk

Afzonderlijke onderwerpen:

Voor België:

Een aantal websites biedt een inleiding tot de paleografie, de studie van oud schrift, van belang om met vrucht oude teksten te ontcijferen en te interpreteren. Meer sites noem il op mijn pagina over paleografie: